Komańcza

ПРИСВЯЧУЄТЬСЯ МЕШКАНЦЯМ УКРАЇНСЬКОГО СЕЛА КОМАНЧІ У 500-ЛІТТЯ ВІД ЙОГО ЗАСНУВАННЯ У 1512 р.
Strona poświęcona jest mieszkańcom ukraińskiej wsi Komańcza w 500 rocznicę jej założenia w 1512 r.

КОМАНЧА (pol. Komańcza) – do 1947 r. wieś ukraińska, po 1947 r. ukraińsko-polska, w powiecie sanockim. Wg Wołodymyra Kubijowicza w 1939 r. Komańczę zamieszkiwało 1280 osób, w tym 1050 Ukraińców, 160 Polaków i 70 Żydów [Kubijowycz, 74].

UWAGA: na stronie używany jest nie będący w powszechnym użyciu przymiotnik „komańczański”, a rzadszy przymiotnik „komaniecki” (ukr. команецький). Opiera się on na tradycyjnym nazewnictwie mieszkańców wsi, gdzie mieszkały osoby noszące nazwisko „Komanecki”, a w piosenkach ludowych śpiewano o „komaneckim seli” (pol. „komanieckiej wsi”).

Komańcza na mapach z XIX i XX w.

PANORAMY

FILMY
Rozmowa wspomnieniowa z Teklą Gułycz (nazwisko panieńskie Łodyńska), urodzoną w Komańczy w 1921 r. Tematem rozmowy zapisanej w domu pani Gułycz w sierpniu 2011 r. przez Bogdana Huka są jej przeżycia związane z deportacja Ukraińców z tej wsi w latach 1945-1947. Zawiera wiele interesujących ocen, a także sądów na temat współczesnej kondycji ukraińskich mieszkańców tej wsi. Rozmowa odbyła się w języku ukraińskim, nosi wiele znakomicie zachowanych cech dialektu łemkowskiego Komańczy. OPIS TREŚCI: części nr 1-2 to opowieść o wojskowych deportacjach Ukraińców z lat 1945-1947, które zniszczyły oblicze kulturowe Komańczy; nr 3 – o zabójstwie greckokatolickiego parocha Komańczy przez Wojsko Polskie; nr 4 – o Żydach zamieszkujących wieś; nr 5 – o komanieckich Cyganach (Romach); nr 6 – o stosunku rzymskokatolickiego proboszcza Porębskiego do miejscowych grekokatolików; c nr 7 – charakteryzuje dawny strój komaniecki.

DOKUMENTY

Fragment sprawozdania  referenta rejonu V w nadrejonie „Beskid” o mordzie na księdzu greckokatolickim i jego synu w Komańczy dokonanym przez żołnierzy Wojska Polskiego

            Dnia 6 kwietnia 1946 r. o godzinie 11. 3 sotnie WP wracające z obławy na lasy Chryszczaty przyszły do wsi Komańcza. We wsi zachowywali się możliwie, ale od razu poszli na górny koniec, gdzie okrążyli budynek miejscowego proboszcza, ks. Wenhrynowycza i zaczęli rewizję. W czasie rewizji znaleźli syna księdza, Ołesia, pistolet, za co zaczęli go mocno bić, łamiąc mu rękę. Widząc swe położenie bez wyjścia wyskoczył przez okno i zaczął uciekać. W czasie ucieczki dostał kulę w bok, ale uciekał dalej. W odległości 300 m otrzymał drugą kulę, w głowę, i upadł.

            Polacy kaci poszli do cerkwi, skąd zabrali księdza, aby rozpoznał swego syna. Ksiądz do syna się przyznał, za co polscy satrapowie zaczęli go bić po głowie, w wyniku czego stracił przytomność. Czerwoni kaci bili go jednak nadal. Po odzyskaniu przytomności zaczął uciekać w kierunku plebanii. W bliskiej odległości od ognia (10 m) dostał kilka kul w głowę i upadł.

Plebania księdza wraz z całym majątkiem (konie, krowy, zboże, ubranie) spłonęła. […]

Źródło: Zwidomłennia z mordu ukrajinśkoho swiaszczennyka o. Wenhrynowycza ta joho syna w s. Komancza, pow. Sianik, w: „Litopys UPA”, t. 34: Łemkiwszczyna i Peremyszczyna. Polityczni zwity (Dokumenty), red. P.J. Poticzny, I. Łyko, Toronto-Lwiw 2002, s. 85–86. Tłumaczenie z języka ukraińskiego.

WSPOMNIENIA

Fragment wspomnień Juliji Koszil o mordzie na Ukraińcach w Komańczy dokonanym przez żołnierzy Wojska Polskiego

            […] Tydzień po moim powrocie z Mikowa z tego kursu [sanitariuszek] umęczony został nasz ksiądz [Orest] Wenhrynowycz. Zeszliśmy do piwnicy, a tam już dym, strzały, strzelała też rozgrzana przez ogień dachówka. Syn [księdza] dostał kule w oko i w ciało, zaraz ściągnęli mu pierścień, wyzuli z trzewików, a księdza nie dość że zamordowali, to jeszcze wrzucili w ogień. Ludzie potem przynieśli ich do cerkwi, same kości. Położyli ich na płótnie, z jednej strony cerkwi ksiądz, a po drugiej syn, który miał na imię Ołeś. […]

Źródło: Spohad Juliji Koszil (diwocze prizwyszcze Macko) narodżenoji 1925 roku w Komanczi, w: 1947 Propamiatna Knyha, pod red. B. Huka, Warszawa 1997, s. 266.

Fragment wspomnień Wasyla Pyszniaka o mordzie na Ukraińcach w Komańczy dokonanym przez żołnierzy Wojska Polskiego

            […] W kwietniu 1946 r., nie pamiętam, jaki to był dzień, w jedno popołudnie na wieś napadło Wojsko Polskie. Z domu w dolnym końcu wsi zabrało Wasyla Pińczaka; okrążyło naszą cerkiew i zabudowania gospodarcze naszego proboszcza, księdza Oresta Wenhrynowycza. Zabudowania żołnierze spalili razem z  końmi i krowami. Księdza Wenhrynowycza razem z bratem Romanem i młodszym synem Stefanem wyprowadzili na drogę, jakieś 100 metrów od budynku. Stefan obejrzał się, zobaczył ogień i chciał ratować bydło. Wtedy go zastrzelili. Starszego syna, Ołesia, bili tak, że połamali mu żebra i ręce, ale pozwolili mu „uciekać” po to, aby móc go zastrzelić, co nastąpiło 10–20 metrów od domu. […]

Źródło: Spohad Wasyla Pyszniaka narodżenoho 1922 roku, w: 1947 Propamiatna Knyha, pod red. B. Huka, Warszawa 1997, s. 290–291.

HISTORIA
Państwo Wielkomorawskie: II połowa IX w. – 906 r.
W drugiej połowie IX w. i na początku X w. Karpaty w okolicy późniejszego Sanoka i Przemyśla oraz teren na północ od tych miast aż po rzekę Bug znajdował się pod wpływem Wielkich Moraw. Z tym czasie przez przełęcz koło późniejszego Łupkowa przybyli na północne stoki Karpat, w tym w okolice późniejszej Komańczy, misjonarze Wiznog i Osław, będący uczniami pierwszych apostołów Słowian wschodnich Cyryla i Metodego. Według tradycji ustnej imię drugiego z nich, Osława, zostało utrwalone w nazwach rzek Osława i Osławica (warto jednak zwrócić uwagę, że inną nazwą Dniepru jest Sławutycz, w słowie tym także widoczny jest komponent „sław”). Już w tym okresie z północy, od Sanoka wiódł doliną Osławy i Osławicy na południe ważny szlak handlowy, który po przekroczeniu grzbietu karpackiego umożliwiał wyjście na sławne Ruskie Wrota, przełęcz w Karpatach Wschodnich łączącą Ruś z Węgrami. Według legendy do dziś funkcjonującej wśród spadkobierców komanieckiej tradycji historycznej założycielami wsi były cztery rodziny, które dawno-dawno temu przybyły właśnie z południa, z za Karpat. Jedna z nich nosiła nazwisko „Barna”. Osoby o tym nazwisku do dziś zamieszkują wieś (jest to także popularne nazwisko węgierskie i rumuńskie).

Okres staroukraiński IX-XIV w.: Ruś Kijowska i Księstwo Halicko-Włodzimierskie
W 981 r. wielki książę kijowski Włodzimierz wyprawił się na plemię Białych Chorwatów, kontrolujących tę część Rusi, podbił Przemyśl oraz Sanok i na trwałe włączył przyległe ziemie do państwa staroukraińskiego. W okresie staroukraińskim tereny te należały do sanockiej wołosti (ziemi) Rusi Kijowskiej, a następnie Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Tradycja ustna oraz pierwsze zabytki piśmienne łączą więc okolice późniejszej Komańczy z chrześcijaństwem wschodnim oraz państwowością staroukraińską. Pierwsze 400 lat wczesnośredniowiecznych dziejów tej części Karpat związanych jest z Rusią Kijowska i kulturą bizantyjsko-ukraińską.

W Królestwie Węgier
[w opracowaniu]

W Królestwie Polskim i Rzeczypospolitej XV-XVIII w.
Po podboju księstwa Halicko-Włodzimierskiego przez króla Polski Kazimierza Wielkiego w latach 40. XIV w. ziemia sanocka jako część województwa ruskiego znalazła się w składzie Królestwa Polskiego. W dokumentach historycznych pierwsza wzmianka o Komańczy, wtedy Krzemiennej (Crziemyenna), pochodzi z 1512 r., kiedy nad potokiem Komanycza na świeżo wykarczowanych połaciach lasu założona została wieś o nazwie, która w dokumentach późniejszych nazywana była także Komancza (1523 r.) i Comącza (1530 r.). Nazwa wsi, jak wyjaśniają sami komańczanie, pochodzi od ukraińskiego słowa „komanycia”, po polsku „koniczyna”. W momencie założenia Komańcza stanowiła część ziem królewskich starostwa sanockiego. Za pozwoleniem starosty założył wieś w 1512 r. Rusin (Ukrainiec) Iwanko ze Szczawnego, co w trzy lata później zatwierdził król Zygmunt. Komańcza była wsią ruską (ukraińską), co potwierdza to, iż w przywileju lokacyjnym zarezerwowano 1 łan ziemi dla cerkwi. W 1523 r. liczyła 10 mieszkańców wyznania prawosławnego, ludzi wolnych, nie odrabiających pańszczyzny. Pierwszym sołtysem wsi został jej założyciel Iwanko szczawieński. W 1524 r. dwaj Rusini (Ukraińcy) z Komańczy, synowie sołtysa Iwanka, założyli sąsiednią wieś ruską Czystohorb.
Nie wiadomo, kiedy w Komańczy niedaleko od cerkwi zbudowany został dwór należący do rodu Kumanieckich herbu Leliwa, wywodzącego się z Kulczyc koło Sambora [Aftanazy, t. VIIA, s. 315], przy czym nie wiadomo, czy była to ukraińska czy polska linia tego rodu. Kumanieccy posiadali dwór wraz z majątkiem być może już w XVIII w. [cd. w opracowaniu]

W Austrii i Austro-Węgrzech: 1772-1918
W 1785 r. do parafii greckokatolickiej w Komańczy należało 450 wiernych. W tym czasie zamieszkiwało tam także 16 osób wyznania rzymskokatolickiego i 16 wyznawców wiary mojżeszowej. Przez prawie półwiecze parochem Komańczy był Iwan Leszczyński: 1860-1908. Po jego śmierci dwa lata administrował parafią Myłosz Lewicki, a od 1909 r. pieczę nad wiernymi objął ks. Iłarion Wenhrynowicz. W 1909 r. schematyzm greckokatolicki odnotowywał, iż w całej parafii mieszka 33 Polaków, 152 Żydów, a większością w liczbie 1845 są Ukraińcy z Komańczy, Czystohorbu i Dołżycy. Z tej liczby na Komańczę przypadało 775 osób. Schematyzm nie odnotował istnienia kościoła rzymskokatolickiego w żadnej z tych wsi. W Komańczy funkcjonowała wtedy szkoła z językiem wykładowym ukraińskim, uczyło się w niej 100 dzieci. Społeczność wiejska była zorganizowana: działała filia ukraińskiego stowarzyszenia oświatowego „Proświta” oraz spółdzielnia prowadząca sklep. W 1901 r. wizytował cerkiew i parafię komaniecką biskup przemyski Konstantyn Czechowicz. Na początku XX w. parafia greckokatolicka obejmowała cerkiew w Komańczy i cerkwie filialne w Czystohorbie i Dołżycy, należące do dekanatu w Łupkowie. W tym samym czasie dwór i jego grunt odkupił od właściciela będącego prawdopodobnie narodowości żydowskiej hrabia Józef Potocki z Rymanowa [Aftanazy, t. VII A, s. 315]. [cd. w opracowaniu]

Zachodnio-Ukraińska Republika Ludowa: 1918-1919
Na początku XX w. Komańcza przeszła do historii jako stolica Republiki Komanieckiej (często nazywanej także wisłocką), samodzielnego ukraińskiego organizmu politycznego, istniejącego na przełomie lat 1918-1919, stanowiącego cześć Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej (ZUNR była państwem ukraińskim, którego powstanie proklamowano we Lwowie w listopadzie 1918 r. tuż po upadku Austro-Węgier; jego terytorium stanowiły ziemie ukraińskie byłej Galicji wschodniej). Inicjatywa państwotwórcza zaistniała w Komańczy i innych wsiach pod wpływem informacji o ogłoszeniu 14 punktów pokojowego planu dla Europy i świata przez prezydenta USA W. Wilsona z 8 stycznia 1918 r., a także powstania ZUNR, o czym informowała gazeta lwowska „Diło”. Jej egzemplarz znalazł się w rękach greckokatolickiego parocha Wisłoka. Ksiądz Pantelejmon Szpylka, inicjator późniejszych wydarzeń, uważał, iż Ukraińcy zamieszkujący okolice Wisłoka czy Komańczy powinni samodzielnie kształtować swe życie narodowe i polityczne. Poczynania księdza Szpylki i współtowarzyszy opierały się o idee narodu jako źródła prawa, , ukształtowanej przez austro-węgierski konstytucjonalizm samorządności, zasadę odpowiedzialności mieszkańców za własną ojczyznę. Ważnym czynnikiem państwotwórczym była pamięć historyczna Ukraińców, mówiąca o przynależności ich ziemi do staroukraińskich formacji państwowych – Rusi Kijowskiej i Księstwa Halicko-Włodzimierskiego, ich ukraińska (ruska) tożsamość narodowa, a także imperatyw państwa istniejący w ukraińskiej kulturze narodowej.
W ciągu kilku miesięcy swego istnienia Republika Komaniecka była przykładem demokracji mieszkańców około 30 wsi ukraińskich, od Wisłoka po Szczawne. Komańcza stała się jej miejscem centralnym ze względu na swe położenie przy linii kolejowej, którą można było dostać się do Lwowa, stolicy Zachodni-Ukraińskiej Republiki Ludowej, o połączenie się z którą zabiegali komanieccy i wisłoccy przywódcy. Prawo narodów do samostanowienia zostało jednak w zupełnie inny sposób potraktowane wśród politycznie aktywnej polskiej części mieszkańców Sanoka. Zdecydowali oni o wojskowym ataku na Republikę Komaniecką w celu niedopuszczenia do objęcia władzy na tym terenie przez przedstawicieli rządu Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej. Drugim celem ataku było włączenie przemocą Komańczy wraz z całą okolicą aż po grzbiet Karpat na południu w obręb państwa polskiego.
Państwowcy ukraińscy z utworzonej 4 listopada 1918 r. na wielkim zebraniu w Wisłoku Powiatowej Ukraińskiej Rady Narodowej i organu wykonawczego, Ukraińskiego Komisariatu Okręgowego trafnie przewidzieli, z jakiego kierunku mogą spodziewać się niebezpieczeństwa, a także sam rozwój wydarzeń. Starali się więc o utworzenie własnych sił zbrojnych. Na czele policji porządkowej stanął Andrij Kyr, były żołnierz armii austro-węgierskiej, Ukrainiec z Komańczy. W tym czasie w 35 wsiach Republiki Komanieckiej ukonstytuowały się nowe rady wiejskie, które złożyły przysięgę państwu ukraińskiemu i zobowiązały się do jego obrony oraz nie tylko deklaratywnego, ale i realnego terytorialnego połączenia z ZUNR. W szkołach wprowadzona została obowiązkowa nauka w języku ukraińskim. Działania Ukraińców wsparły finansowo lokalne wspólnoty żydowskie.
Przewodniczący Powiatowej Ukraińskiej Rady Narodowej ks. P. Szpylka i szef Ukraińskiego Komisariatu Okręgowego Hryhorij Sudomyr po dwóch posiedzeniach PURN zwołanych w Wisłoku trzecie posiedzenie przenieśli w grudniu 1918 r. do Komańczy. Jego celem głównym było podjęcie kroków obronnych przed atakiem sił polskich z północy. Do Budapesztu udała się delegacja, która zdołała zjednać do obrony komanieckiej enklawy ZUNR 12 podoficerów byłej armii austro-węgierskiej. Jeden z nich został komendantem posterunku policji ukraińskiej w Komańczy.
Jednak te oraz inne inicjatywy energicznych przywódców RK nie wzięły pod uwagę konieczności odcięcia siłom polskim możliwości szybkiego dotarcia do Komańczy. Stanowiła ją kolej, a mosty kolejowe na linii Sanok – Komańcza nie zostały zniszczone (notabene podobny fatalny błąd uczynili Ukraińcy w tym czasie także w Przemyślu: przez most na Sanie, którego nie wysadzili, armia polska koleją przedostała się pod Lwów oblegany przez Ukraińska Armię Galicyjską). I właśnie tą drogą 24 stycznia 1919 r. oddziały polskie przybyły do Komańczy. Jednak wieś zdobyły dopiero po tym, jak zaczęły palić domy cywilnych mieszkańców a stawiający dotąd skuteczny opór obrońcy rzucili się ratować bliskich oraz dorobek swego życia. Ostanie ostre starcie miało miejsce za Osławą, którą przekroczyli żołnierze polscy zmierzający w kierunku Prełuk. Drogę do wsi zagrodził im oddział złożony w większości z prełuczan, którzy widząc zachowanie wojska polskiego w Komańczy nie chcieli dopuścić do jego powtórzenia we wsi rodzinnej, jednak ulegli przewadze sił polskich (po zdobyciu Prełuki częściowo zostały spalone). Ukraińców z Komańczy, Prełuk, Wisłoka i innych wsi spotkały wtedy okrutne represje ze strony członków polskiej ekspedycji kolonialnej, m.in. dokonano zabójstw, wycięto język jednemu z żandarmów.
Na przełomie 1918-1919 nie istniały żadne podstawy prawno-państwowe zobowiązujące Ukraińców w powiecie sanockim do lojalności wobec Polski. Ukraińskie terytorium etnograficzne na południe od Sanoka nie było zamieszkane przez ludność polską, ze względu na co z jej strony nie miały wtedy miejsca nawet najmniejsze próby inicjatyw politycznych czy państwotwórczych. W tych warunkach brak działań narodowych ze strony Ukraińców byłby raczej niewytłumaczalny. Republika Komaniecka (wisłocka) stanowiła inicjatywę oddolną miejscowej ludności ukraińskiej zgodną z demokratyczną zasadą samostanowienia narodów. Natomiast polska styczniowa interwencja zbrojna była w stosunku do Ukraińców obrazą zasady współżycia narodów europejskich.
Po latach w folderze „Gmina Komańcza. Twórcze pogranicze”, wydanym w 2009 r. przez Gminę Komańcza, Włodzimierz Marnocha nazwał państwotwórcze dążenia chłopów ukraińskich „rewoltą”, pisząc: „W styczniu 1919 r. oddziały polskie z Sanoka, zabezpieczające południową granicę Polski, szybko stłumiły rewoltę”.

II Rzeczpospolita: 1919-1939
Po I wojnie światowej parafia greckokatolicka w Komańczy przestała należeć do dekanatu jaśliskiego i weszła w skład dekanatu łupkowskiego Ukraińskiej Cerkwi Greckokatolickiej. Cały okres międzywojenny parochem Komańczy był ks. Iłarion Wenhrynowicz. Patronat nad parafią sprawował hrabia Stanisław Potocki z Rymanowa. Według schematyzmu z 1926 r. liczyła 912 katolików rytu wschodniego, 65 rzymskich katolików, około 100 wyznawców wiary mojżeszowej. W 2-klasowej szkole utrakwistycznej naukę pobierało 98 uczniów. Na początku lat 30 osiedliło się w Komańczy kilkudziesięciu Polaków, co związane był m.in. z zakończeniem w 1931 r. budowy domu sióstr nazaretanek w lesie o nazwie Bircza. Na przeciw niego, za rzeka powstawać zaczęło polskie osiedle letniskowe, ochronę którego sprawował posterunek policji.
[cd. w opracowaniu]

II wojna światowa i okres powojenny: 1939-1947
We wrześniu 1939 r. III niemiecka Rzesza droga działań zbrojnych doprowadziła do upadku II Rzeczpospolitą. Przez Komańczę przeszły wtedy wojska słowackie, sprzymierzone z armią niemiecką. Po proklamowaniu utworzenia podporządkowanego Niemcom Generalnego Gubernatorstwa Komańcza znalazła w składzie dystryktu sanockiego GG. W listopadzie 1939 r. przebywał w Komańczy Mykoła Denysiuk, wydaje się, że mieszkańcy wsi wsparli finansowo jego działaniach zmierzające do zebrania funduszy na stworzenie „Wydawnictwa Ukraińskiego” w Krakowie. W 1940 r. zaczęła działać w Komańczy delegatura powiatowego Ukraińskiego Komitetu Pomocy (ukr. Український допомоговий комітет) w Sanoku. Zorganizowała ona w tymże roku krajowe sportowe zawody narciarskie, w których wzięły udział drużyny z całego GG. Utworzona została ukraińska szkoła, zespół teatralny. Młodzież z Komańczy zaczęła uczyć się w ukraińskich szkołach w Sanoku, a także w Ukraińskim Seminarium Nauczycielskim w Krynicy. Najprawdopodobniej w oparciu o budynki letniskowe w Komańczy-Letnisku Ukraiński Komitet Centralny w Krakowie starał się o utworzenie we wsi bazy rekreacyjnej dla ukraińskiej organizacji młodzieżowej. Wydaje się, że właśnie te budynki mogły następnie służyć jako miejsce zakwaterowania ukraińskich oddziałów specjalnych na służbie niemieckiej. W okresie 1939-1940 w budynku przedwojennego posterunku policji polskiej pełnili służbę policjanci ukraińscy z posterunku Ukraińskiej Policji Pomocniczej (jeden z jego komendantów był później dowódcą oddziału UPA); m.in. w okresie grudzień 1939-marzec 1940 zatrzymali podczas próby przekroczenia granicy GG ze Słowacją ok. 80 polskich uciekinierów na Węgry. W 1943 r. w Komańczy przedostała się do obiegu oficjalnego ulotka OUN frakcji Stefana Bandery o tworzeniu Ukraińskiej Samoobrony Narodowej, którą Niemiec, pracownik administracyjny przez pomyłkę rozpowszechnił wśród mieszkańców. Wydarzenia późniejsze pokazały, że treść ulotki nie sprawiła na komańczanach większego wrażenia.

Jesienią 1944 r. w Komańczy powstały zręby polskiej administracji państwowej. Z drugiej strony wieś włączona została do podziemnej administracji Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. W latach 1945-1947 objęły ją struktury „Krynicy” – rejonu IV nadrejonu „Beskid” wchodzącego w skład I Okręgu OUN (b) Zakerzońskiego Kraju. Jesienią 1945 r. założona została w Komańczy polska strażnica Wojsk Ochrony Pogranicza, zlikwidowana w marcu 1946 r. w następstwie działań oddziału UPA „Szturmowiec”-5 pod dowództwem Stepana Stebelskiego ps. „Chrin” (powtórnie założona w czerwcu 1946 r.). W dniu 7 kwietnia 1946 r. oddział Wojska Polskiego zamordował we wsi księdza greckokatolickiego Oresta Wenhrynowicza wraz z jego starszym synem Ołeksandrem (G. Motyka błędnie podał, że zabita została jego córka, patrz: Motyka, 320-321). Żołnierze polscy wrzucili ich ciała do podpalonej stodoły. resztki pochowane zostały na wiejskim cmentarzu (patrz niżej: galeria Cmentarz). W okresie pomiędzy 28 kwietnia a 10 maja 1947 r. Wojsko Polskie deportowało z Komańczy 353 obywateli polskich narodowości ukraińskiej. Do wysiedlenia w późniejszym okresie pozostawiono 171 Ukraińców. We wsi pozostało 97 osób narodowości polskiej [Misiło, 418]. [cd. w opracowaniu]

FOTOGRAFIE HISTORYCZNE

Komańczanie w fotografiach Romana Reinfussa.
Polski badacz Łemkowszczyzny sfotografował mieszkańców wsi w drugiej połowie lat 30. XX w.
Imię, nazwisko panieńskie i ślubne, rok urodzenia zaczerpnięte zostały z ksiąg metrykalnych Greckokatolickiej Parafii Opieki Matki Boskiej w Komańczy. Zapis form imion odpowiada formom z ksiąg metrykalnych, dlatego zamiast Paraskewii jest „Paraska”, zamiast Ołeksij – „Ołeksa” itp. Wiejskie przezwiska typu „Ulczyn” podawane są w zapisie cyrylickim ze względu na potrzebę dokładnego przekazania ich oryginalnego brzmienia, podawane zostały w mianowniku liczby pojedynczej.

Mężczyźni


Młodzi mężczyźni
Część fotografii przedstawia zarówno młodych, jak i dojrzałych mężczyzn.

Kobiety
020 – Fenna Harhaj „Фецічків” (1875, c. Iwana Fedoryncia i Paraski z Ilkiwych), Anna Gułycz (1875 – 1945, c. Tymki Dołżyckiego i Tekli z Gułyków); 024 – Akelsandra Chomka „Мацків” (1869, c. Tymki Kuchyny i Anna z Kucyndów), Pełahija Rad’ „Кравців” I1903, c. Kostia Szariaka i Justyny z Juraszkiw z Radoszyc); 026 – NN, Jewfemija Dołżycka „Глухів” (1907, c. Iwana Majkowycza i Anny Pinczak z Czystohorbu); 029 – Marija Chomka, pv. Kuchyna (1893, c. Stefana Kadyliaka i Ołeny z Patroszów „Кінь”, „Шарячка”, Jewa Chomka „Мацків” (1925, c. Hrycia Chomki i Anny z Mackiwów); 037 – Pełahija Czurma (1888, c. Dmytry Myrgy „Вусатий” i Teodozji z Hryńkiwów), Mełanija Brianka „Кубасів” (1888, c. Juliana Segina i Anny z Warcholiw z Prełuk); 038 – Marija kuchyna „Полончак” (1906, c. Hrycia Boiwki i Tekli ze Sływków, pv. Kusa), Jewa Gułycz „Чурма” (1907, c. Stefana Rudyka i Justyny z Czurmów); 042 – Jewa Połumackanycz „Клебан” (1907, c. Dańki Torhana i Tekli z Harhajów), Marija Torhan „Гринів” (1909, c. Hrycia Połumackanycza i Ołeny z Suszków „Клебан”); 043 – Paraska Harhaj (1912 – 1943, c. Teodora Hфrhaja „Бляхар” i Tekli z Torhanów), Tekla Harhaj (1919, c. Andrija Harhaja „Лущ” i Mariji z Mackiwów); 044 – Marija Burianczyk (1911 – 1911, c. Mychajły Burianczyka „Урам” i Tekli z Majkowyczów), Jewa Prystasz (1917, c. Dańki i Paraski Dadiów „Дадьо”); 047 – Marija Suszko „Яцинків” (c. Fedoryncia), Anna Suszko „Яцинків” (c. Hahrajów „Псік”); 048 – Anna Kawałkewycz (1879, c. Hrycia Medwidia i Mariji z Połumackanyczów z Dołżycy), Jewa Prystasz (1903, c. Teodora Kawałkewycza i Anny z Medwidiów); 055 – Anna Łodyńska (1898, c. Mychajły Kusego i Mariji z Polańskich), Marija Kantoliak (1977, c. Matija Łodyńskiego i Justyny z Barnów); 140 – Jewa Gońca, pv. Boiwka (1899, c. Tymka Boiwki i Mariji Błyszczak „Кухина”), Anna Tarnawska (1894, c. rzymskiego katolika Piotra Dembickiego i Kateryny z Terłeckich); 151 – Marija Połumackanycz (1895, c. Jurija Prokopiwa „Срач” i Tańki ze Skybów z Osławicy), Jewa Nodzio (c. Nastii, Cyganki z Łupkowa, żona Wasyla Suszki „Фенцишин”, „Зубатий”); 154 – Anna Suszko, pv. Stapaj „Динисів” (1899, c. Łuki Peruna i Mariji z Seginów „Михаличин”), Marija Spyrdz (1913, c. Łeszka Kyra „Грегорців” i Tańki ze Skybów); 157 – NN, Anna Hryńkiw, pv. Harhaj „Мандрин” (1899, c. Łeona Dołżyckiego i Julii z Medwidiów z Dołżycy); 160 – Julija Boiwka (1896, c. Stefana Dołżyckiego „Стец” i Nastii z Hnatków „Черевко” z Dołżycy), Anna Suszko (1908, c. Mychajły Majkowycza „Фенцинишин” i Kseni ze Skirków „Яцкован” z Dołżycy); 162 – NN, Marija Majkowycz (1905, c. Jewstachija Rad’ i Jewy z Łukacziw); 164 – Marija Dołżycka (1918, c. Teodora Brianki i Mełaniji z Seginiów „Кубасів”), Anna CHomka (1919, c. Iwana Chonki „Щенчак” i Jewy; 165 – Marija Kychyna (1881, c. Onufrija Semana „Полончак” i Tańki z Iwanyszynów z Osławicy), Sofija Spyrdz (1883–1943, c. Ołeksy Petryszczaka i Jewy Połonczak z Chochłyków); 167 – NN i Olha Prytyskacz „Цята” (1883–1944, c. NN i Jewfemiji Fedasz); 170 – Anna Hryniw (1894, c. Jewstachija Radia „Сливканич” i Mariji ze Stańczaków), Jewa Patrosz (1900, c. Wasyla Harhaja „Кінь” i Mariji z Kosiaków); 173 – Paraska Suszko (1902, c. Maksyma Samboryna i Mariji z Boiwków), Tekla Burianyk (1890–1945, c. Ołeksy Majkowycza i Jewy z Kawałkewyczów „Лущ”).

Dziewczęta
Część fotografii przedstawia zarówno dziewczęta, jak i dojrzałe kobiety.

Kobiety i mężczyźni

Fotografie przedstawiają różne aspekty życia ludności ukraińskiej w Komańczy z lat 30 i pierwszej połowy lat 40. XX w. Pochodzą ze zbiorów prywatnych (m.in. Wołodymyra Gułycza, Iwana Macka). Autor nieznany. Fotografia nr 1 – Rodzina Czurmów. Długoletni sołtys Komańczy Hryhorij Czurma trzyma na kolanach córkę Marię, obok syn Fedir i żona Anastazja, 1928 r.: nr 2 – Pierwsza od lewej Maria Kadylak, dziewczyna z rodziny Kantulaków, Justyna Hrynio, Anna Czurma, za nimi stodoła Ołeksy Suszka, 1939 r.; nr 1 – Hryhorij Chomka, po lewej Kateryna Kantuliak, Anastazja Pyszko, NN; nr 4 – Stepan Macko (Cytriak), w tle fragment muru wokół cerkwi; nr 5 – Uczniowie szkoły w Komańczy wraz z nauczycielami, w drugim rzędzie nauczyciel Kudłacz z Wisłoka, Chrystyna Kaczurowska, Kaczurowski, paroch Zenon Zołoczowski, dwie inne nauczycielki nieznane, 1 lipca 1944 r.; nr 6 – Dziewczęta komanieckie (w środku) i mężatki (po bokach) w towarzystwie, prawdopodobnie, mężów i narzeczonych, lata 30. XX w. (?); nr 7 – Pierwszy od lewej Iwan Prytyskacz (Ciata), drugi Illia Szpak, pocz. lat 40. XX w.; nr 8 – Nieznana przepięknie uśmiechnięta dziewczyna z Komańczy; nr 9 – Julia Barna i Josyf Majkowicz, 18 maja 1939 r.; nr 10 – Wypas bydła, 15 maja 1939 r.; nr 11 – Grupa młodzieży, 15 maja 1939 r.; nr 12 – Tekla Pińczak, 15 maja 1939 r.; nr 13 – Wypędzanie bydła na wypas, za nim kobiety na koniach, koniec lat 30. XX w.; nr 14 – Pastuszkowie, lato 1939 r.; nr 15 – pierwsza od lewej Eufemia Harhaj obok Anna Gułycz, pocz. lat 40. XX w.; nr 16 – Amatorski zespół teatralny przy delegaturze Ukraińskiego Komitetu Pomocy w Komańczy, aktorzy biorący udział w sztuce „Newilnyk”, pośród nich m.in. kierownik grupy Roman Hrab, deklamator Sajnowski, suflerka dr Hrabowa, grudzień 1941 r.; nr 17 – Nieznana komańczanka z córką; nr 18 – Gazdowie komanieccy po wyjściu z nabożeństwa w cerkwi; nr 19 – Mychajło Macko, Jewa Dołżycka, Maria Suszko, 1942 r.; nr 20 – Siedzą od lewej Julia Barna, Julia Dołżycka, Anna Czurma, Tekla Pengryn, z harmonią Jewa Sywak, NN, druga połowa lat. 50. XX w. Fotografie po raz pierwszy zostały opublikowane w wydaniu: Propamiatna Knyha 1947, pod red. Bohdana Huka, Warszawa 1995.

DOKUMENTY I MATERIAŁY DO HISTORII KOMAŃCZY

Uwaga: niektóre z materiałów, umieszczonych tu w formie plików PDF, znajdują się także niżej w dziale „Podgląd” jako galerie foto (na małym ekranie będą one wyraźniejsze, jeśli użyta zostanie opcja „pokaż obrazek”).

WIEK XVI
W 1897 r. ukraińskie Towarzystwo Naukowe im. Tarasa Szewczenki we Lwowie wydało w tomie II lustrację królewszczyzn ziem ruskich.W opisie królewszczyzn starostwa sanockiego znalazły się informacje dotyczące Komańczy:
Lustracja królewszczyzny komanieckiej 1565 r.

WIEK XVIII
Materiały metryki józefińskiej z 1788 r.:
Spis niw wsi Komańcza
Sumariusz

Wiek XX
Tadeusz Andrzej Olszański,Republika Komańczańska, [w:] Ukraina i Polska po I wojnie światowej. Religie II Rzeczypospolitej. Materiały z sesji naukowych sekcji historii najnowszej Koła Historyków Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 5 IV 1986, 8-9 V 1987, Gdańsk 1988, s. 34-46. Artykuł w języku polskim:
Republika Komańczańska.Nieznana karta ukraińskiego zrywu niepodległościowego listopad 1918-luty 1919 r.
Tadeusz A. Olszański, ten sam artykuł w języku ukraińskim, opublikowany w: Annały Łemkiwszczyny, vol. 5, Nju-Jork 1993, s. 58-69:
Komańczańska respublika

WIEK XXI
W 2008 r., po pożarze cerkwi, były mieszkaniec Komańczy, Wołodymyr Gułycz, napisał list otwarty, będący formą komentarza duchowego do tego wydarzenia. Opis: język polski, 9 str.:
Pamięci spalonej cerkwi w Komańczy

CERKIEW
Przywilej lokacyjny z 1512 r. przewidywał, że dla przyszłej cerkwi należy pozostawić 1 łan wolny. W lustracji 1565 r. wspomniany jest prawosławny paroch, zobowiązany do spłaty podatku w wysokości 1 złotego i 22 groszy (myli się Stanisłąw Kryciński, pisząc, że w tym właśnie roku po raz pierwszy była wzmiankowana cerkiew, Kryciński, 161). Wydaje się, że pierwotny obszar Komańczy, kiedy należały do niej tereny, gdzie potem powstały wsie Dołżyca i Czystohorb, znalazł częściowo odzwierciedlenie w strukturze parafialnej parafii komanieckiej, do której przez wieki należały cerkwie filialne w Dołżycy i Czystohorbie.

Fotografie galerii przedstawiają cerkiew pod wezwaniem Opieki Matki Bożej w Komańczy (ukr. Pokrowy), zbudowaną w latach 1801-1805, przed pożarem, który strawił ją wieczorem 13 września 2006 r. Autor zdjęć, Wołodymyr Gułycz, wykonał je w ok. 1993 r.


Zdjęcie nr 22 przedstawia niemieckojęzyczny napis na ołtarzu:
Grund Herr Hoch Edel H[och] geborenen He[rrn] Graf Mauritz von Strachwitz Graf Zauche und Kamenitz Graefin Atala von Strachwitz etc etc. Geborene Baronesse Erstenberg zum Freyenherin Kinder Alfred und Mauritz Graefen von Strachwitz etc.etc.etc”.
Tłumaczenie na język polski:
Właściciel ziemski wysoki szlachetnie wysoko urodzony Pan z Panów Hrabia MAuritz von Strachwitz na Zauche i Kamenitz, Hrabina Atala von Strachwitz idt., itd. urodzona baronówna Erstenberg z wolnymi panami dziećmi Alfredem i Mauritzem von Strachwitz itd.itd”.
Dalsza nie całkiem czytelna część inkrypcji: „Ins[crip]tor. her Sobietzki von Sobietitz”.

STAN ZABYTKÓW UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ
Dokumentacja fotograficzna wykonana w październiku 2010 r.

CMENTARZ przycerkiewny


CMENTARZ grzebalny
W części narożnej cmentarza, od strony cerkwi, pochowanych zostało 18 żołnierzy Armii Czerwonej zabitych podczas walk z Wermachtem w 1944 r. W okresie późniejszym ciała zostały ekshumowane i pochowane na innym cmentarzu.

WYDARZENIA NAJNOWSZE

POŻAR CERKWI 13.09.2006 r.
Zdjęcia galerii rejestrują kolejne stadia pożaru cerkwi w Komańczy w godz. 19.00-20.00.
Fotografie udostępnił Wołodymyr Gułycz.


Cerkwisko po pożarze 13 września 2006 r.

PODGLĄD DOKUMENTÓW I MATERIAŁÓW HISTORYCZNYCH
Metryka józefińska 1788 r.: spis gospodarstw wsi Komańcza


Metryka józefińska 1788 r.: spis niw wsi Komańcza

Metryka józefińska 1788 r.: sumariusz