ВЕРБИЦЯ (pol. Wierzbica) – do 1947 r. wieś ukraińska w powiecie tomaszowskim. W 1939 r. zamieszkiwało ją 2110 osób, w tym 2030 Ukraińców, 45 Polaków, 10 rzymskich katolików posługujących się na co dzień językiem ukraińskim, 25 Żydów [Kubijowycz, 65].
DOKUMENTY
Fragment wspomnień Anny Kertyczak o mordzie na Ukraińcach w Wierzbicy dokonanym przez żołnierzy Wojska Polskiego
[…] Wojsko Polskie często napada na wieś, ludzie się chowają, ale pewnego razu śmierci nie uniknął młody chłopak Sławko Myśko. Aby nie być we wsi, poszedł z mamą na pole plewić burzan ze zboża. Nadjechali żołnierze, na oczach matki rozstrzelali gonie bacząc na matczyne prośby. Tak samo zginął mój brat Mykyta. Wrócił z robót w Niemczech w 1945 r., w kenkarcie miał czemuś napisane „P”. Chłopcy 22 maja, na [święto] letniego Mykoły, wyprowadzili konie na pastwisko. Nadjechali żołnierze, z daleka puścili serię z karabinu maszynowego, myśląc być może, że strzelają do ubowca. […]
We wsi są dwie władze: dzienna i nocna. Obydwu trzeba słuchać […]. Z takiego forszpanu dziennego jeden nasz gospodarz nie wrócił. Znaleziono go w lesie pod Rudą Żurawiecką, wóz i konie przepadły.
Źródło: Spohad Anny Kertyczak (diwocze prizwyszcze Prytuła), w: 1947 Propamiatna Knyha, pod red. B. Huka, Warszawa 1997, s. 72.
Fragment wspomnień Hryhorija Prytuły o mordach na Ukraińcach w Wierzbicy dokonanych przez żołnierzy Wojska Polskiego
[…] Na naszym Zakerzoniu pozostały tylko mogiły. Trzena wspomnieć martwych i żywych. Z Wierzbicy zapamiętałem następujących zamordowanych mieszkańców-cywilów:
- Mykyta Prytuła, ur. w 1925 r., nie chciał jechać na Ukrainę, to padł ofiarą serii z karabinu maszynowego Wojska Polskiego wiosną 1946 r.;
- Jarosław Myśko, ur. w 1929 r., wiosną 1946 r. zastrzelił go Polak-wojskowy na rękach matki, bo ta nie pozwalała aresztować syna;
- Łewko Tymczyna, ur. w 1932 r., zamordowany przez wojsko w czasie oblężenia Wierzbicy. W czasie, gdy z nim rozmawiał wojskowy, podszedł do nich sąsiad-banderowiec i plutonowego zabił, a sam uciekł, jednak Łewkę Polacy zaaresztowali i zamordowali w 1947 r.;
- Mykoła Truszyk, ur. w 1932 r., zastrzelony przez WP w czasie wysiedlania Wierzbicy.
Źródło: Spohad Hryhorija Prytuły narodżenoho 1916 roku, w: 1947 Propamiatna Knyha, pod red. B. Huka, Warszawa 1997, s. 78.
HISTORIA
W polskim obozie koncentracyjnym w Jaworznie w 1947 r. organy bezpieczeństwa państwowego osadziły nie mniej, jak 93 Ukraińców z Wierzbicy, spośród których 7 zginęło. Jedną z ofiar śmiertelnych był proboszcz ks. Julian Krynicki (1878-24.07.1948) [Akcja Wisła, 731].
[cd. w przygotowaniu]
ZABYTKI KULTURY UKRAIŃSKIEJ
Dawny system kulturowy Wierzbicy istnieje, ale nie funkcjonuje, w następujących obiektach:
1. miejsce po cerkwi św. Michała Archanioła z 1887 r., która zawaliła się w 1992 r.;
2. cmentarz przycerkiewny z kaplicą grobową Lityńskich z 1860 r.;
3. greckokatolicki cmentarz parafialny z początku XIX w.;
4. kaplica odpustowa z 1836 r. na Czernewie (Czornijewie);
5. kamienne krzyże przydrożne.
Nie ma natomiast wsi, bez której wymienione wyżej elementy utraciły funkcje pierwotne. Spaliło ją Wojsko Polskie podczas akcji Wisła w 1947 r. Dzisiejsza wieś Wierzbica to pozostałości po PGR.
CERKWISKO, cmentarz przycerkiewny, kaplica grobowa Lityńskich
KAPLICA na Czernewie (Czerniejowie)
KRZYŻE przydrożne
Fotografie 001-009: krzyż po lewej stronie drogi prowadzącej od cmentarza w kierunku południowym, do rzeki Sołokija; foto 010-016: krzyż koło cmentarza, w odległości ok. 30 m. od jego granicy południowej; 894-897: krzyż tuż przy cmentarzu, po jego stronie zachodniej, miedzy nim a cmentarzem przebiega polna droga.
CMENTARZ
Dawny greckokatolicki cmentarz parafialny znajduje się poza obrębem współczesnej Wierzbicy. Dopóki stała drewniana cerkiew odległość między cmentarzem a świątynią stanowiła ok. 300 metrów. Obecnie, po zawaleniu się jej w 1992 r., punktem orientacyjnym może posłużyć dawna kaplica grobowa Lityńskich z 1860 r., stojąca nieopodal cerkwi jako część cmentarza przycerkiewnego, najdawniejszego miejsca pochówków wiernych rytu wschodniego z Wierzbicy.
Cmentarz założono został na początku XIX w. [Kawałko, 127]. Zajmuje powierzchnię 0, 68 ha, napisy na grobach orientowane na wschód, w części południowej brama wejściowa, granice obiektu ujęte ogrodzeniem z siatki. W części zachodniej pozostałości wału ziemnego, w obniżeniu kilka krzyży nagrobkowych. Wszystkie krzyże, których Danuta Kawałko naliczyła ok. 450, wykonane z piaskowca bruśnieńskiego. Stan zachowania obiektu dobry, ponad 90 % nagrobków zachowuje pozycję pionową, ślady naumyślnego niszczenia, jakkolwiek są, to sporadyczne, niektóre nagrobki zwalone, rozbite lub rozwarstwione pod wpływem czasu i atmosfery.
Galeria cmentarna przedstawia wyniki monitoringu z kwietnia 2014 r. Teren cmentarza został ujęty w podziale na 4 kwadraty. Pierwszy to kwadrat południowo-wschodni, po prawej stronie od wejścia głównego. Kończy się na wysokości pomnika stojącego na końcu alejki. Fotografie obiektów w tym kwadracie wykonał Andrzej Bożyk.
Kwadrat drugi po stronie prawej, północno-wschodni. Zaczyna się na wysokości pomnika stojącego na końcu alejki, a kończy na ogrodzeniu od strony północnej.
Kwadrat trzeci, pierwszy od wejścia po stronie prawej, południowo-zachodni. Zaczyna się od ogrodzenia, a kończy się na wysokości pomnika stojącego na końcu alejki.
Kwadrat czwarty, drugi od wejścia po stronie lewej, północno-zachodni. Zaczyna się na wysokości pomnika stojącego na końcu alejki, a kończy na ogrodzeniu od strony północnej.
