Brusno Stare

БРУСНО СТАРЕ (pol. Brusno Stare) – do 1947 roku wieś ukraińska w powiecie lubaczowskim. W 1939 roku liczyła 1150 mieszkańców. Wśród nich 1075 było Ukraińcami, 5 Polakami, 20 rzymskimi katolikami posługującymi się językiem ukraińskim, 50 Żydami [Kubijowicz, 45].

DOKUMENTY

25 października 1945 r., m.p. – Fragment komunikatu Kierownictwa Krajowego Kraju Zakerzońskiego z sierpnia-września 1945 r.

[…] Dnia 20 września polskie wojsko spaliło we wsi Stare Brusno 64 ukraińskie gospodarstwa, a 23 we wsi Nowe Brusno. Jednocześnie znęcali się nad tymi ludźmi, którzy nie pouciekali, zaganiali dziewcząt do rzeki i zmuszali pić wodę, bili, zamordowali 2 mężczyzn, zadusiła się jedna kobieta. […].

Źródło: Informacija pro polśko-ukrajinśke protystojannia na Peremyszczyni, w: Polśko-ukrajinśki stosunky w 1942–1947 rr. u dokumentach OUN ta UPA, red. W. Wiatrowycz, t. 2, Lwiw 2011, s. 893. Tłumaczenie z języka ukraińskiego.

maj (?) 1946 r., [m.p.] – Fragment sprawozdania referenta politycznego  rejonu II w Okręgu II Kraju Zakerzońskiego Mychajła Borysa „Żana” o mordach na Ukraińcach w Bruśnie Starym

[…]

2 marca 1945 r. WP (szturmówka) i MO z Horyńca i Brusna Nowego w ilości około 200 osób przeprowadzili akcję terrorystyczną na wieś. Podczas akcji napotkanych mężczyzn mordowali strzałami na miejscu, kobiety i dzieci katowali i rabowali wszystko, co popadło – zwłaszcza polscy cywile z okolicznych wsi, jadący za wojskiem, aby rabować ludność.

Zamordowani zostali:

  1. Wasylkiwski Iwan;
  2. Wasylkiwski Stepan – lat 22;
  3. Wełyczkowski Iwan – 31;
  4. Wełyczkowski Wasyl – 12;
  5. Has Stepan – 16;
  6. Hrabeć Mykoła – 35;
  7. Dudiak Iwan – 20;
  8. Kuznewycz Iwan – 33;
  9. Pidhorecki Mychajlo – 41;
  10. Chmil Wasyl – 31;
  11. Chmil Hryhiorij – 32.

[…] 

Razem: zamorowana została 1 kobieta (przez WP), 1 dziecko do lat 12 (przez WP i MO), 15 mężczyzn (3 przez bolszewików,1 przez MO, 11 przez WP i MO).         

Źródło: Informacija pro ukrajinśki seła ta jich meszkanciw, szczo postradały w rezultati polśkych napadiw, w: Polśko-ukrajinśki stosunky w 1942–1947 rr. u dokumentach OUN ta UPA, red. W. Wiatrowycz, t. 2, Lwiw 2011, s. 948–949. Tłumaczenie z języka ukraińskiego.

HISTORIA

WIEK XIX
W szematyzmie greckokatolickiej eparchii przemyskiej z 1879 r. nie ma parafii Brusno Stare. Jest tylko parafia Brusno z filią w Bruśnie Nowym [s. 214]. W SGKP widnieje zapis: „Brusno nowe i stare (z Deutschbachem i Duchniczą), wieś w powiecie cieszanowskim” [I, 391]. Na ile zapis ten jest zgodny ze stanem administracyjnym, nie wiadomo w tym źródle dwie części tej miejscowości wpisano jako jedną wieś. Na jej terenie znajdowały się grunty dworskie o powierzchni łącznej około 2500 morgów. Gruntu chłopskie zajmowały: roli ornej 4594, łąk i ogrodów 250, pastwisk 798, lasów 28 morgów [391].

WIEK XX
W drugiej połowie lat 20. XX w. w Bruśnie Starym działały dwie czytelnie ukraińskiego towarzystwa oświatowego „Proswita”, szkoła jednoklasowa z ukraińskim językiem nauczania, na przysiółku Chmiele druga szkoła jednoklasowa, także z ukraińskim językiem nauczania.
W nocy z24 na 25 stycznia 1945 r. zamordowany został przez nieznanych sprawców sołtys Brusna Starego, a 28 stycznia jeden z gospodarzy [Pisuliński, 200-201]. Mogło to mieć związek z trwającą w tym czasie deportacją ludności ukraińskiej do Ukraińskiej SRR. Mieszkańcy Brusna Starego mieszkali w piwnicach i w lesie. W ramach polowań na Ukraińców w ostatniej fazie deportacji w kwietniu 1946 r. przemocą i wyjątkowo brutalnie wyganiali ich ze wsi żołnierze z 34 Komendy Odcinka WOP [Pisuliński, 446].
Dnia 20 września 1945 r. przed południem wieś została podpalona przez 3 kompanię 7 Kołobrzeskiego pułku piechoty z 3 Pomorskiej Dywizji Piechoty Wojska Polskiego. Ppłk. Rusijan w meldunku z 21 września 1945 r. przytoczył nieprawdziwa informację, że „W toku walk banda wycofała się do wsi Brusno Stare, gdzie broniła się zaciekle, z każdej chaty ostrzeliwano 3/7 pp. Wieś podpalono. We wszystkich domach rwały się pociski i granaty. Wysadzono dwa duże składy z amunicją. […] Straty nieprzyjaciela więcej niż 120 ludzi, rannych 93 ludzi. Rannych, którzy zostali we wsi Brusno, zniszczono i spalono. Do niewoli nie brano z powodu nadchodzącej nocy. Straty własne: 1 zabity i 3 rannych […]” [Misiło II, t. I, 228-229]. Treść meldunku w oparciu o wiedzę na temat charakteru działań WP wobec obywateli polskich narodowości ukraińskiej należy wyjaśnić w następujący sposób: dnia 10 września 1945 r. oddział WP dokonał ludobójczej akcji na bezbronnych mieszkańców wsi Brusno Stare, a wieś spalił. Ilość ofiar może sięgać 50-100 osób. Ilość strat żołnierzy WP świadczy o tym, że wojsko nie walczyło z oddziałem UPA. Najprawdopodobniej w czasie obławy przypadkowo poległ 1 żołnierz lub zastrzelił go członek antykomunistycznego podziemia ukraińskiego. Na szczęście meldunek UPA istotnie koryguje dane ppłka. Russijana. W reporcie UPA z dnia 25 września odnotowano, że „Dnia 20 września Wojsko Polskie spaliło we wsi Brusno Stare (Lubaczowskie) 64 ukraińskie domy, a we wsi Brusno Nowe 23 domy. Znęcano się przy tym nad ludźmi, którzy nie zdołali uciec. Dziewczęta zapędzono do rzeki, bito i zmuszano pić wodę. Zabito dwóch mężczyzn, jedna kobieta udusiła się [Misiło II, t. I, 229]. Dokumenty akcji „Wisła” traktują Brusno Stare łącznie z Brusnem Nowym i podają, że deportacja miała miejsce w okresie 25-31 maja 1947 r., objęła łącznie 49 osób, ludności polskiej (chodzi o Brusno Nowe B.H.) pozostało 431 osób, a do ponownego wygnania – zero osób [Misiło I, 412].
Historia parafii
Miejscowa parafia greckokatolicka liczyła w 1879 r. 1000 wiernych, z czego na Brusno Stare z przysiółkami Suchań, Lisowije i Misteczko przypadało 677, a na Brusno Nowe z przysiółkami Mołodiwce, Sałasze i Chmil przypadało 333 osób [Szem. 1879, 214]. Parochem w tym czasie był Korneliusz Stroński (ur. 1817, wyśw. 1851, żonaty), a kolatorem Ludwik Żychliński i spadkobiercy Józefa Kłymkewicza. Dochody parafii były niemałe. Według inwentarza z 1876 r. wynosiły one 139, 98 zł. kr., z dodatkiem 175,2 zł. kr. Jednocześnie szematyzm nie podał, czy parafia jest właścicielką gruntu.
W latach 20. XX w. parafia starobruśnieńska liczyła 1002 wiernych; należała do greckokatolickiego dekanatu w czesanowskiego (dekanem był ks. Seweryn Metella z parafii w Lublińcu, patronem – Maksymilian Liptaj, dyrektor banku we Lwowie). Posiadała w samym Bruśnie Starym 9 ha pola, 16 ha pastwisk, 28 ha nieużytków. Budynek parafialny znajdował się w Bruśnie Nowym. Diakiem w tym czasie był Mykoła Wełyczkowycz [Szem. 1928, 356].
Historia cerkwi
W Bruśnie Starym istniało kilka cerkwi pod wezwaniem św. Paraskewii. Na początku XIX w. dokumenty rejestrują cerkiew drewnianą. Ostatnia, murowana, zbudowana została w 1906 r. Zniszczona w nieznanych okolicznościach po deportacjach Ukraińców przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1944-1947.
[cd. w opracowaniu]

OŚRODEK KAMIENIARSKI w BRUŚNIE STARYM
[w opracowaniu]

STAN BIBLIOGRAFII
W „Encyklopedii Ukrainoznawstwa” wieś ani ośrodek kamieniarski nie są wzmiankowane. U Saładiaka notka o cmentarzu założonym na początku XIX w., ukształtowanej na przełomie XIX/XX w. szkole kamieniarskiej, cerkwi zniszczonej po 1947 r. [283]. W tomie 40 „Latopisu UPA” wieś wymieniona jest 14 razy [wg indeksu na str. 533]. Przykład ujęcia paradoksalnego: „Część terroryzowanych Ukraińców, m.in. z Brusna Starego, wyjechała dobrowolnie” [Pisuliński, 446].
W publikacjach polskojęzycznych pomijana jest przynależność Brusna Starego do bizantyjsko-ruskiego kręgu cywilizacyjnego, historycznego ukraińskiego areału etnicznego. Ośrodek kamieniarski nie jest sytuowany w obrębie sztuki ukraińskiej – funkcjonuje jako wyrwany z kontekstu kulturowego aczkolwiek znany ośrodek kamieniarstwa. [cd. w opracowaniu]
Bibliografia szczegółowa:
[w opracowaniu]

STAN ZABYTKÓW UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ
Dokumentacja fotograficzna wykonana w kwietniu 2010 r.

CERKWISKO
Na dziś, 28 lutego 2012 r., dokładne dane o okolicznościach zniszczenia cerkwi starobruśnieńskiej nie są znane.


POMNIKI
Stare cerkwisko (?) było dla mieszkańców Brusna Starego miejscem zakorzenienia we własnej tradycji, widocznym znakiem trwania w miejscu wybranym przez ich przodków. Formą dialogu z przeszłością legitymizującą ich pragnienie trwania w przyszłości były dwa monumentalne pomniki postawione właśnie w tym miejscu. Pierwszy z nich pochodzi z 1925 r. Tłumaczenie treści napisu w języku ukraińskim: „Pamiątka pierwszej misji w naszej parochii 1925 Na miejscu starej cerkwi 1906 r.”. Drugi postawiony został w 1938 r. i opatrzony napisem, którego treść w tłumaczeniu na język polski jest następująca: „Ku pamięci Włodzimierza Wielkiego 950 lecie chrztu Rusi-Ukrainy”.

KRZYŻE przydrożne
Obydwa krzyże stoją przy drodze z Brusna Nowego na teren nieistniejącego Brusna Starego. Pierwszy stoi niedaleko za Brusnem Nowym, po prawej stronie drogi polnej do Brusna Starego. Drugi – w polu po lewej stronie stronie tej drogi, już na płaskowyżu.

KRZYŻ przydrożny
W czerwcu 2011 r. ekipa Or-BAD odkryła stary krzyż bruśnieński. Opis i zdjęcia zostały umieszczone na: http://or-bad.horyniec.info/samotny-krzyz-brusno-stare/. Krzyż leżący wcześniej na ziemi i częściowo niewidoczny został przywrócony do pozycji pionowej. Ekipa OR-BAD stwierdziła, że „krzyża nie ma zaznaczonego na mapach, nie jest to krzyż cmentarny, ale wszystko wskazuje na to, że jest on krzyżem przydrożnym. Także symboliczny potrójny krzyż wyryty w kamieniu jest albo niespotykany, lub rzadki. […] Krzyż z oględzin, wygląda jakby stał przy drodze, po której dziś pozostał w lesie tylko zarys, jest umiejscowiony przy skarpie nad sporym wąwozem, ustawiony jest IDEALNIE w osi wschód frontem. Można do niego trafić albo od Brusienki przez krzaki, albo od drogi z Polanki na stadninę, szukamy wtedy jednego z krzyży i na przeciw niego jest polna droga, już coraz mniej używana[…]”.

CMENTARZ przycerkiewny
Cmentarz ten znajduje się tuż za cerkwiskiem, po lewej stronie drogi leśnej prowadzącej od wjazdu do dzisiejszego lasu w jego głąb.

CMENTARZ grzebalny
Galeria dokumentuje prawie w 100 % nagrobki na terenie dawnego greckokatolickiego cmentarza parafii Brusno Stare. Ze względu na ilość zdjęć podzielona została na trzy części. Podział ten jest miarodajny wtedy, jeśli przyjąć, że obserwator stoi osi wschód-zachód na drodze oddzielającej cerkwisko za jego plecami od cmentarza przed nim. Część pierwsza obejmuje nagrobki na terenie znajdującym się najniżej zbocza, na którym usytuowano nekropol bruśnieński. Większość napisów na krzyżach znajduje się po stronie przeciwnej od cerkwiska. Z tej pozycji, czyli od wschodu, zostały też sfotografowane.

Ta część dokumentacji obejmuje nagrobki znajdujące się w części środkowej cmentarza.

Ta część dokumentacji obejmuje nagrobki znajdujące się w prawej części cmentarza, tej położonej najwyżej a zarazem pierwszej od drogi wjazdowej do lasu.